hamshentsma anuben / hemşin alfabesi

LATİN HARFLERİ İLE HEMŞİNCE YAZIM ÖNERİSİ


Son 20-30 yıl içinde öncelikle TV, internet ve cep telefonu teknolojilerinde olmak üzere iletişim alanında yaşanan muazzam gelişmeler ile ülkemizin yaşamakta olduğu Avrupa Birliği süreci, ticaret ve sanayi alanını değiştirip dönüştürdüğü gibi siyaset, kültür/sanat, hukuk gibi üst yapı alan ve kurumlarını da değiştirip dönüştürmektedir. Küresel ve ulusal ölçekte yaşanan bu değişim ve dönüşümler daha önce kendilerini ifade etme imkanı olmayan nispeten küçük bazı dinsel, etnik, kültürel, siyasal toplulukların kendilerini ifade etmesine de imkan yaratıyor.

Ülkemizde yakın geçmişe kadar Türkçe dışındaki dillerin yazılı veya görsel alanda kullanılması ülkenin birliği ve bütünlüğü ile ilgili önemli bir tehdit unsuru olarak algılanıyor ve cezai kovuşturmaya uğruyorken bugün, yapılan yasal düzenleme ve çıkarılan yönetmeliklerle “Türk Vatandaşlarının Günlük Yaşamlarında Geleneksel Olarak Kullandıkları Farklı Dil ve Lehçelerde Yapılacak yayınlar…” konusu bir hak olarak düzenlenmiştir.

Lazlar, Kürtler ve ülkemizdeki bazı diğer halkların daha önce geçmiş oldukları bu süreçten biz Hemşinliler de doğal olarak etkileniyoruz. Son on yıl içinde Momi ve Sonbahar filmleri, Vova ve bazı diğer albümlerde seslendirilen Hemşin ezgileri, derlenip yayımlanmaya başlayan mani, öykü ve masallar, Hemşin dili ve kültürü ile ilgili sürdürülen çalışmalar ve internet ortamında özellikle de Facebook’ta açılan bazı sayfalarda yer alan yazılar ve diyaloglar Hemşince yazma konusunu bir sorun olarak gündemimize getirmiş bulunuyor.

Yaklaşık bir yıldır bu ihtiyacı hisseden arkadaşlarla yaptığımız değerlendirmeler sonucu Latin harflerinin uluslararası kullanımdaki yaygınlığı ve Türk alfabesinin de Latin harflerinden oluşması dikkate alınarak aşağıda sizlere sunacağımız Latin Harfleri ile Hemşince Yazım Önerisi oluşturuldu. Bu öneri Hemşincenin ihtiyaçları dikkate alınarak tamamen kendi aramızdaki yazışmalardan şekillendi, bu haliyle eleştiri ve katkıya açıktır. Ayrıca öneri henüz bir dilbilimcinin değerlendirmesinden geçmiş de değildir. Önümüzdeki süreçte dilbilimcilerden de görüş alınarak değişiklik önerileri olursa tabloda gerekli düzeltmeler yapılarak tablo, dil bilimi açısından da teyit edilmiş son şeklini alacaktır.

Latin Harfleri ile Hemşince Yazım Önerisi tablosunun hazırlanmasında öncelikle Latin alfabesinde ve Türkçede ortak kullanılıp, Hemşince için de kullanılacak harfler tespit edildi ve bunlar aynen tabloya aktarıldı. İkinci olarak Â, CH/Ç, DZ, GH, G’/Ğ, X/ĞH, KH, SH/Ş, TS, TZ gibi Hemşince yazım için gereken ancak her iki alfabede de ya karşılığı olmayan ya da farklı harflerle yazılan sesler tespit edildi. Bu seslerden Latin alfabesinde tek harf olarak karşılığı olan  ve X’in (yumuşak ğ ve h karışımı (ğh) bu ses için coğrafyamızdaki bir çok dilin alfabesinde X harfi kullanılmaktadır) tek harfle, diğerlerinin ise ikili harf olarak CH, DZ, GH, KH, SH, TS, TZ şeklinde yazılması, Latin alfabesinde karşılığı olmayan yumuşak Ğ nin ise klavye sorunlarını aşmak için(Türkçe olmayan klavyelerde ğ harfi yoktur) Türkiye dışına yönelik yazılarda G’ olarak yazılması, son olarak da Türkiye içindeki yazışmalarda CH, G’, X ve SH yerine sırasıyla Türk alfabesindeki karşılıkları Ç, Ğ, ĞH, Ş harflerinin kullanılabileceği fikri benimsendi.

Hayırlı olsun...

Harun Aksu Hikmet Akçiçek Mahir Özkan


LATİN HARFLERİ İLE HEMŞİNCE YAZIM ÖNERİSİ

A- LATİN VE TÜRK ALFABESİNDE YER ALAN VE HEMŞİNCE İÇİN DE KULLANILACAK STANDART HARFLER



Aa
Bb
Cc
Dd
Ee
Ff
Gg
Hh
İi
Jj
Kk
Ll
Mm
Nn
Oo
Pp
Rr
Ss
Tt
Uu
Vv
Yy
Zz

B- HEMŞİNCE İÇİN GEREKEN HER İKİ ALFABEDE FARKLI YAZILAN VEYA HİÇ OLMAYAN SES VE HARFLER


Ââ (âli: yine ândi: ondan, âl: daha)
CH/Ç ch/ç (chors/çors chur/ çur chigit/ çigit)
DZ dz (dzov, dzondre, dzung)
GHgh (ghenig, ghedric, ghedeb)
Ğğ G'/Ğ g'/ ğ (g'iyap/ ğiyap, kag'/ kağ, kog'/ koğ)
Xx X/ĞH x/ğh (xag'/ğhağ, xavag'/ğhavağ )

KHkh (khal, khedal, khezi)
SH/Ş sh/ş (shad/şad, she/şe, shun/şun)
TSts (tsi, tsug, tsun)
TZ tz (tzantz: kaplumbağa khenatz: gitti)
-- Iı Iı
-- Öö Öö
-- Üü Üü

AÇIKLAMA ve BİLGİ NOTU
1- Tablo oluşturulurken A bölümünde Latin alfabesi ve Türk alfabesinde ortak kullanılan ve Hemşince için de kullanılabilecek harfler aynen kullanıldı

2- B bölümünde Â, CH/Ç, DZ, GH, G’/Ğ, X/ĞH, KH, SH/Ş, TS, TZ gibi Hemşince yazım için gereken ancak her iki alfabede de ya tek harf olarak karşılığı olmayan ya da farklı harflerle yazılan sesler tespit edildi. Bu seslerden Latin alfabesinde tek harf olarak karşılığı olan  ve X’in (yumuşak ğ ve h karışımı (ğh) bu ses için coğrafyamızdaki bir çok dilin alfabesinde X harfi kullanılmaktadır) tek harfle, tek harf olarak karşılığı olmayanların ise CH, DZ, GH, KH, SH, TS, TZ şeklinde ikili harflerle yazılması, Latin alfabesinde karşılığı olmayan yumuşak Ğ nin ise klavye sorunlarını aşmak için (Türkçe olmayan klavyelerde ğ harfi yoktur) Türkiye dışındaki okurlara yönelik yazılarda G’ şeklinde yazılması benimsendi.
3- Sadece Türkiyedeki okurlara yönelik yazılarda CH, G’, X ve SH yerine sırasıyla Türk alfabesindeki karşılıkları Ç, Ğ, ĞH, Ş harflerinin kullanılması okuma ve yazma açısından kolaylık sağlayabilir.

4- I, Ö, Ü, harfleri Türkçeden Hemşinceye geçen bazı sözcüklerde kullanılmakta olup latin alfabesinde yokturlar, bu nedenle Türkiye dışındaki okurlara da hitap eden yazılarda i, o, u harfleri kullanılmalıdır.