Hemşince’de aile üyelerini ve akrabalık
ilişkilerini niteleyen sözcükleri çoğu Hemşinli bilir. Ancak bazı sözcükler
saklı kalmıştır. Çok bilinenler az bilinenler ve farklı bilinenleri ile işte
ailemiz:
Aile sözcüğü Hemşincede tam
olarak karşılamasa bile “oluşağ (oğul-uşak?)” sözcüğü ile
ifade edilebilir. Bu kelimeyi daha çok ailenin büyüğü esas olarak da babası
kullanır. Ermenicede ise “ındanik ve dnetsik” (dunetsik)
sözcükleri kullanılmaktadır. Hemşincede unutulmuş olan bu sözcükler yine de
Hemşinlilere tanıdık gelecektir.
Büyük baba, dede anlamında “bab”,
annenin babası için “keru
bab- dayı dede” sözcükleri, seslenme sırasında ise,
“babi”, “babila”sözcükleri kullanılmaktadır. Büyük anne anlamında kullanılan sözcük ise “mami
/ momi” dir. Bu sözcük hem anneanne hem babaanne için kullanılır.
Hemşincede çocuk anlamına gelen
sözcük “dağa” sözcüğüdür. Kız çocuğu anlamında ise “ağçig”
kullanılır. Küçük kız çocuğu anlamında “ağçkelat” kullanılır. Kız çocuğu
olarak “ağçgena dağa” ve erkek çocuk anlamında “mança dağa” sözcükleri de
kullanılmaktadır. Ergenlik döneminde çocukları ifade etmek için ise “norlus”
sözcüğü kullanılmaktadır. “Orti” sözcüğü ise “evlat”
ve “yavru”
anlamına gelen bir sözcüktür. Ayrıca eskiden “orti” sözcüğünün sülale
belirten anlamda kullanıldığına dair tanıklıklar mevcuttur. Örneğin bir
süleleyi ifade etmek için “….ortik” kullanılabilmektedir.
Türkçedeki “…oğulları”, “…giller” sözcüklerine karşılık gelmektedir. “Bekarortik”,
“makarortik”, “vayiçortik” vb.
Hemşince de anne ve baba
karşılığında sırasıyla, “mar “ve “dad” sözcükleri
kullanılmaktadır.
“mar” çunim u “dad” çunim
kuğin meç martsu çunim…
Anne sözcüğünün bu kullanımın dışında “ma”, “may”,
“mayila”, “mayig”, “mayrig” gibi kullanımları da mevcut. Baba sözcüğü
ise seslenme sırasında genellikle “dad” yerine “baba” şeklinde
kullanılır. “Ye ma inç bes es - ye anne nasılsın”, “ye baba hats udoğ es ta? - ye
baba yemek yiyecek misin?” Bunlar genellikle çok bilinen
kullanımlardır. Bunların dışında bir kullanım ise daha az bilinir. “Mayr
ve hayr” sözcükleri nadir olarak da olsa kullanılan sözcüklerdir.
Babamın küfrederken kullandığı sözcüklerin ne anlama geldiğini uzun zaman
çözememiştim. Sözcükler üzerine düşünmeye başlayınca duyduğum sözcüklerin anne
ve baba anlamına geldiğini anladım. “Ku hayrn u mayre k.nin şeniye…- senin ananı
ve babanı s..sin köpekler” genellikle bir hikaye anlatırken kızdığı,
yanlış bir hareket yapan hikaye karakterine babam bu şekilde küfrederdi.
Anne ve babadan onların kızkardeşlerine geçince bu
sözcüklerle bağlantılı sözcükler çıkıyor karşımıza. Teyze anlamındaki “mokur”
sözcüğü mayr (anne) ve kuyr (kızkardeş) (mayrikur) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Hala anlamındaki “hokur”
sözcüğü ise hayr (baba) ve kuyr (kızkardeş) (hayrikur) sözcüklerinin birleşmesiyle oluşur. Teyzenin kocası için
“mokurar”,
halanın kocası için ise “hokurar” sözcükleri
kullanılmaktadır. Bu sözcüklere Hopa yöresinde pek rastlanmazken Çayeli Senoz
vadisinde kullanılmaktadır.
Anne ve babanın erkek kardeşleri ise “keri”
ve “hopar” (hayr(baba) ve ağpar(kardeş) sözcüklerinden)’ dır. Dayı
ve amcanın karıları sırasıyla “keregin” (keri ve gin-dayı ve kadın)
ve “oğegin”
(hayr ile bağlantılı olarak oğe -amca?ve gin- kadın) dir.
Bu sözcüklerde gördüğümüz gibi “gin”
kadın anlamına gelmektedir. Ermenice sözlüklerde de “gin” kadın anlamına gelmektedir.
Peki kadın anlamında Hemşinlilerin kullandığı “genig” sözcüğü nereden
geliyor?
-ig eki Ermenice küçültme ekidir. Bu ek Türkçedeki
karşılığı -cik olan ektir. Bu ekin kullanıldığı
sözcüklere “Bidzilig(küçücük)”,
“mayrig(annecik)”, “hayrig(babacık)”, “kuyrig(kızkardeşcik)”,
“hadig(tanecik)”, “genig(kadıncık)
sözcükleri örnek verilebilir. İlk dört örnek Ermenice ve Hemşincede aynı
şekilde küçültme anlamını içerecek şekilde kullanılan sözcüklerdir. “Hadig”
ve “genig”
sözcükleri ise Hemşincede küçültme olmaksızın tane ve kadın anlamı kazanmıştır.
Ermenice de “had” “tane”, “gin” “kadın” anlamına
gelmektedir. “Gin” sözcüğü Hemşincede “keregin” ve “oğegin” sözcüklerinde
kadın anlamını korumuş görünmektedir. Ermenice konuşan arkadaşlarla yaptığımız
bir sohbette kaç kardeş olduğumuzu sorduklarında “mek in hadig ağparik-biz dokuz
tane kardeşiz” dediğimde gülüşmüşlerdi. Çünkü hem dokuz kardeş olup hem
de bunu “dokuz tanecik” şeklinde ifade etmem komik bir durum ortaya
çıkarmıştı.
Adam anlamında “mart” sözcüğü kullanılmaktadır. Bu
sözcüğün kullanımı İngilizcedeki “man” sözcüğü gibidir. Yani hem
insan anlamı hem adam anlamını içermektedir. Erkek anlamında ise “manç”
ve “gedriç”
sözcüğü kullanılmaktadır. “Gedriç” sözcüğü (Ermenice gdriç),
Ermenice sözlüklerde “cesur, yiğit” anlamına gelmektedir.
Hemşincede bu anlamıyla kullanıldığını annemin bir sohbetinde fark ettim. Bir arkadaşının
bir tartışma sırasında aldığı cesurca tutumu anlatmak için “isman dağnine gedriç asats,
inçu asoğer.-böyle doğrudan cesurca söyledi, ne söyleyecekti ise.” Sözcüğün
burada cesur anlamında kullanıldığı anlaşılmaktadır. “Gedriç” sözcüğünün
çoğunlukla erkekler için kullanılması doğal olarak erkek egemen toplumsal değer
yargılarından kaynaklanmaktadır. Türkçede de “yiğit” sözcüğünün sıfat
olarak çoğunlukla erkekler için kullanıldığı düşünülürse, “gedriç” sözcüğünün de
çoğunlukla erkekler için kullanılması daha kolay anlaşılacaktır.
mahir özkan
