Hemşince yok olma tehdidi altında
olan bir dil. Bu nedenle de diline ve kültürüne sahip çıkmak isteyen, onu
gelecek kuşaklara taşımak isteyen insanlarda tek bir kelimeye karşı bile büyük
bir hassasiyet olması kaçınılmaz. Son zamanlarda Hemşince konuşabildiğim
ailemden ve çevremden insanlarla yaptığım muhabbetlerin bir yönünü de bu
hassasiyet oluşturuyor. Özellikle annemle yaptığım sohbetlerde her kelimeyi
didikliyor, yeni duyduğum kelimeleri kaydediyorum. Onu bıktırma ve anlattığı
konuyu bölme pahasına, benim bilmediğim, yeni kullandığı kelimenin anlamını
uzun uzun açıklamasını istiyorum. Bu açıklamaları kaydediyorum.
Bir yandan da Hemşince ile ilgili
yaptığım sözcük derlemeleri, taramaları ve Hemşince öykü, şiir, masal, çeviri
çalışmaları sırasında ihtiyaç duyduğum kelimeleri ararken karıştırdığım sözlükler,
sorduğum büyüklerden edindiğim bilgiler oldukça fazla malzeme biriktirmemi
sağlamış durumda. Bu kayıtları, Hemşince’nin artık neredeyse kaybolmak üzere
olan kelimelerini, deyimlerini açığa çıkarmak için yapılan arkeolojik bir
kazıya benzetiyorum. Her yeni öğrendiğim kelimede büyük bir heyecan ve keyif
duyuyorum. Umarım siz de saklı kelimeleri keşfederken benim aldığım keyfi
alırsınız.
Aşuş
Ortalama düzeyde Hemşince bilen birisine “aşuş”
kelimesi ne anlama gelir diye soracak olursanız muhtemelen cevap alamazsınız.
Çünkü tek başına bu kelimeyi duymuş olma ihtimali çok zayıftır. Ama kendisine,
nen aşuş, yed aşuş, viy aşuş- ver aşuş, var aşuş, derseniz söylediklerinizi
anlayacaktır. Size “nen aşa” diyen kişinin sizinle aynı yükseltide, “ver aşa”
diyen kişinin sizden yüksekte, “var aşa” diyen kişinin sizden aşağıda, “yed
aşa” diyen kişiye ise sırtınızın dönük olduğunu bilirsiniz. Başka bir şey daha
bilirsiniz. Bu kişi sizden kendisine doğru bakmanızı istemektedir. Hatta bu
kelimenin geçtiği meşhur manilerimiz de vardır.
Ka
cefukan u elles
Dandzetsan
xavağ kağa
İndzi
u desnus hana
Mem
al mem al yed aşa
Yani
aşuş, bakmak anlamına gelmektedir. Ama ben bugüne kadar aşuş kelimesinin tek
başına bakmak anlamında kullanıldığını duymadım. Biz bakmak anlamında “put
enuş” kelimesini kullanıyoruz. Ama mesela nen put aa, ver put aa şeklinde de bu
kelimeyi kullanmıyoruz. Bunu fark edince bu kelimeleri sözlüklerde aramaya
karar verdim. www.nayiri.com adlı bir
internet sözlüğünde yaptığım taramalarda kelimelerin ikisini de buldum. Sözlüğe
göre aşuş; “bakmak, göz atmak” anlamlarına geliyor. Put sözcüğü ise, puyt
şeklinde geçiyor ve “dikkat” anlamına geliyor. “Put enuş” ise “dikkat etmek”
anlamına geliyor. Peki Hemşince’de dikkat ne anlama geliyor. Benim bildiğim doğrudan
dikkat anlamına gelen bir sözcük Hemşincede yok.
Demek
ki biz birbirine çok yakın anlamları olan dikkat etmek ve bakmak kelimelerinin
ikisini de bakmak anlamında kullanmaya başlamışız zaman içerisinde. Tabi bu
dikkat (put) kelimesinin bakmak anlamında daha fazla kullanılmasından dolayı
zaman içerisinde dikkat anlamının ortadan kalkmasına yol açmış. Ama “aşuş”
kelimesinin yanındaki eklerle birlikte de olsa korunmuş olması bizim için bir
şans. Bu sayede dikkat kelimesini belki yeniden dikkat anlamında da kullanmanın
imkanını bulacağız.
Biraz
düşününce bu kelimenin dikkat anlamına yakın kullanımlarına da Hemşincede
rastlamanın mümkün olduğunu görüyoruz. Mesela birisi ile hararetli bir
konuşmanın ortasındayız ve önemli şeyler anlatıyoruz. Karşımızdaki zaten bize
bakıyordur. Ama biz sözlerimizi dikkat etmesini istediğimiz zamanlarda, “tun
indzi put aa, astadzniyes mitkad hanel mi- sen bana bak (benim dediklerimi
dikkate al), söylediklerimi aklından çıkarma” deriz. Burada tam olarak dikkat
anlamına gelmese de bu kullanımının ipuçlarını veren bir kullanım olduğunu
söyleyebiliriz.
Mahir Özkan
Ağustos 2014