Mahir Özkan
MÜSLÜMAN HEMŞİNLİ’DEN ALINAN ETNOGRAFİK BİLGİLER
BERT VAUX, WISCONSIN ÜNİVERSİTESİ
Rize’den Gürcistan’a ve Rusya’nın güneyindeki Abhazya’ya kadar uzanan kıyı şeridinde yaşayan yaklaşık çeyrek milyon Ermeni kendilerini Hamşentsik (Türkçesi: Hemşinli; kendi deyimleriyle Homşetsi, ‘n’düşmüş oluyor) addederler. Bu isimlendirme Türkiye’nin Kuzey Doğu bölgesinde bulunan Hamşen’de yaşayanları da ifade eder. Çok ilginçtir ki; Türkiye Hamşentsilerinin kimliklerini belirlemek artık kolay değildir. Türkiye’de yaşayan Hamşentsiler en az 200 yıldan beri Müslümanlaşmışlardır. Ve bir çok Türk tarafından ‘Değişik Lazlar’ olarak adlandırılmaktadırlar(Bennighaus, 1989: 497). Genç Türkiyeli Hamşentsilerin bazıları da görünüşte kendilerini Türk boylarından biri varsaymak eğilimindedirler. Bir çok Türkçe yazılı kaynaklarda bu varsayım paylaşılmaktadır (Bennighaus, 1989:47-48). Hamşentsilerin adları genellikle Türkçe veya Kafkas kökenlidir. Gürcüce olanlara birkaç örnek verelim.
(1) Glonti 1967 ye göre;
Hamşentsi isimleri -Gürcüce İsimler
Çita -Ç’it’a
Boko -Bok’o
Çute -Ç’ut’e
Xavula -Xavila
Mapu -Mabu
Dukşi -T’uksi
Gunti -Gundia
Seri şeklinde yayınlanan makalelerinde (1963, 65,67, 86) Georges Dumezil, Artvin yöresinde bulunan iki Hamşentsi köyünün dillerini tanımlamıştır. Bu köylerin dilleri açıkça Ermenice’nin Hamşen lehçesidir. Ancak Ermeni dil bilimcisi Acaryan’a göre (1947) ise Hristiyan Hamshen lehçesi ile değişiklikler gösterir.
1995 yılından beri Hamşentsi bir gençle çalışmaktayım. Kendisi Gürcistan sınırına 5 km yakınında Artvin ili Karadeniz kıyı şeridinde bulunan yaklaşık bin kişilik bir köyde doğup büyümüş. Bu çalışmamın amacı sizlere dil bilimi açısından yaptığım çalışmaların bir ön raporunu sunmaktır.
Hamşentsi kültürü şarkılar, hikayeler, fıkralar, bilmeceler ve sözlü edebiyat bakımından çok zengindir. Bu dalları temsil eden bazı örnekleri sizin için topladık. Bu sunuş şekli Dumezil’in yaptığına çok yakın bir şekilde, yani onun sunuş şeklinin devamı şeklinde olacak.
BİLMECELER
Türkiye’nin diğer insanları gibi ‘Hamşentsi’ler de bilmeceyi çok severler. Bazıları örnektekiler gibi Türkçe’ye paraleldirler:
(2)
Soru: mağ me hagvit tsaxke tei
Yanıt: asdağ
Batı Ermenicesinde:
Soru: mağ mı havgitı tzeğun tri
Yanıt: asdığ
(3)
Soru: dam üstünde bir kalbur yumurta
Yanıt: yıldız
Aşağıdaki örneklerin Ermenice veya Türkçe paralelleri olup olmadığını bilemiyorum:
(4)
S: galat me kak bade tevi ( bir sepet boku duvara çaldım)
Y: onguç (kulak)
Batı Ermenicesinde:
S: goğov mı kak badin dıvi (zargi).
Y: aganç
Hamşentsma iki fiil var, genel Ermenice’nin ‘tal’ veya ‘dal’ (‘vermek’) fiilinden türemiştir. Devuş (vermek) ve tevuş (vurmak) (Adjarian 1947; 137) ikinci şekli burada kullanılmıştır
(5)
S: gerta gerta iz çuni, yed ku ka açvi çuni (gider gider izi yok, döner gelir gözü yok)
Y: ked (dere)
Batı Ermenicesinde:
S: gerta, gerta hedk çuni, yed gu ka açk çuni
(6)
S: compu vaan haşnadz senduk (yol üstünde kilitli sandık)
Y: mazarlux (mezarlık)
Batı Ermenicesinde:
S. Campu vıran gabvats sındug
2. DEYİMLER VE ATASÖZLERİ
Bilgi kaynağımıza göre Türkiye’de deyimler ve atasözlerine çok rağbet vardır. Bize bilgi veren Hamşentsi genç de her fırsatta Türkçe ve kendi dilinden deyimler ve atasözleri aktarmaktaydı. Örneğin, konuşurken eğer güvenilmeyen bir insandan bahsediliyorsa şöyle denir:
(7)
eyesin sabon kesvadz ça (yüzüne hiç sabun sürülmemiş)
Batı Ermenicesinde: yeresin ocar kısvatz çe
Batı Ermenilerinin buna benzer bir deyimleri var –yeresin meron kısvatz çe (yüzüne kutsal yağ sürülmemiş)- ve bu iki deyim de aynı anlamda kullanılır. Yani makbul bir insan değil, kutsanmamış, kötü biridir. Bir not düşmek istersek şöyle diyebiliriz, Müslümanlaşmış Hemşinli, ‘kutsal yağ’ yerine ‘sabun’ kullanıyor. Bu görüş açık bir şekilde ileride göreceğiniz hikayede de kendini gösteriyor. (Hemşinlilerin Hıristiyanlıktan uzaklaşmaları, dilleri ve kültürleri hakkında genel görüş ve tartışmalar için Vaux 1996’ya bakınız.)
Eğer güvenilmeyecek bir kişi yaklaşıyorsa şöyle denir:
(8)
şune işa pade kaşa (köpeği hatırla sopayı çek-hazırla-)
Batı Ermenicesinde: Şunı hişe paydı kaşe.
Eğer kötü bir kişi hakkında konuşuluyorsa ve o da bu konuşulma üzerine geliyorsa (yaklaşıyorsa) bu deyim . kullanılıyor. (Gazançean 1899: 111) Aynı deyim Kayseri’nin Çomaklı kazasında da kullanılıyormuş. (Kalfayan . 1930: 25)
Hamşentsiler de diğer Müslüman topluluklar gibi köpeğe karşı duyulan güvensizlik duygusunu paylaşırlar. Şöyle ki bilgi kaynağım olan gencin köyünde uysal olmayan köpekler genellikle asılıyorlarmış. Saldırgan köpekler ise, sopayla dövülerek bayıltılıyorlarmış. Payd veya pad –odun- Hamşentsma ve Batı Ermenice’de aynı anlamda kullanılıyor. İstenmeyen, arzu edilmeyen şahıs bu musibet, baş belası köpekle özdeşleştiriliyor. Bu deyime paralel olarak Türkçe’de de şöyle deniliyor. ‘İti an sopayı eline al’. Fakat Hamşentsma söyleyişi doğrudan doğruya Türkçe ile aynı değil, şöyle olması gerekir. ‘şuni işe padı tevit meç ar’. Hamşentsma deyiminin kafiyesi ve kelime dizisi Türkçe deyimle uyuşmuyor.
Eğer istenmeyen bir kişi konuşmaya müdahale ediyorsa şöyle deniyor;
(9)
kemane kaşadzuim kezigi (sana keman çalmışım)
Batı Ermenicesinde: çutag kaşetsi kezi (çutag-keman)
Eğer bu deyime bir yorum, açıklama yapmak istersek Amerika’da da kulaklarımızı kapatarak karşımızdakini dinlemek isemediğimizi belirtiriz. Yani sen konuşurken ben keman çalıyorum. Kısacası seninle ilgilenmiyorum.
(10)
cincuxvon çak xelk unin (serçe –kuşu- kadar akılları var)
Batı Ermenicesinde: cıncghugi çap hgelk unin
Kuş şarkısı Ermeni folklorunda insan diliyle eşleştirilir, denkleştirilir. Bu gerçekten yola çıkarak kaynak kişimizin dediğine göre de bu gencin bazı Ermenice konuşan arkadaşları gencin dilinin kuş diline benzediğini söylemişler. Yani ‘cıncghugi lezu’ kuşdili. Aynı etiket Ermenicenin Van lehçesi için de kullanılıyor. İstanbul ve kayseri Ermenileri bizim kaynak kişimizin lehçesini konuşmuyorlar. Bu suretle ‘cincghugi lezu’şekli bizim kaynak kişimizin kendi öz lehçesinde söyleniliyor. Ermenice bilen arkadaşlarının söylediği gibi söylemiyor.
Cincuxvon’in kelime yapısına dikkatinizi çekerim. İki ilginç durum söz konusu. Anlamsal uzantısı kendi Ermeni atasının ‘cıncghug’ serçe ve kendi öz, eski ismin halini ‘uan’ ı saklıyor. Örneğin klasik Ermenice’de ‘mahuan’ gibi. Mah: ölüm, mahuan: ölüme ait gibi.
3. ŞARKILAR
Hamşentsilerin kendilerine özgü zengin bir şarkı repertuarı vardır. Hem Türkçe hem Hamşentsma olarak. Özellikle düğünlerde ve halk ozanlarının köy meydanlarında toplanıp geleneksel mani üretme yarışmalarında bu gözlenebilir. Kaynak kişimizin hatırladığı bir örneği gösterelim;
(12)
monin ive elloğum (moniağacına çıkacağım)
monin mole va toğum (moni ağacının yaprağını dökeceğim)
tse kyağin axçgenoun(sizin köyün kızlarını)
govu bes tarmanoğum (inek gibi besleyeceğim)
Batı Ermenicesinde:
manin iver bidi yellem
manii derevi var toğum
tser kuğin axçiknerun
govu bes tarman bidi dam
4. ŞİİRLER
Başka ilginç bir örnek de kaynak kişimizin annesinin öğrettiği Türkçe-Ermenice karışık sayı sayma tekerlemesi ki Hamşen kültürünün karakterini belirtiyor;
(13)
meg, terone perg (bir, dışarıdaki kazma)
ergus, terone çapa (iki, dışarıdaki çapa)
yeek, govu tek (üç, ineğin eşi)
çors, dzile nors (dört, mısır seyrek)
hink, terone di(n)g ( beş, dışarıdaki deri torba)
vets, kenafin tets (altı, tuvaletin kokusu)
oxte, dolabin tuxte(yedi,dolabın kağıdı)
ute, terone tute (sekiz, dışarıdaki dut ağacı)
ine, valan hine (dokuz, eski don,pantolon)
dase tarkin tase (on, rafın üstündeki kase)
Batı Ermenicesinde:
meg, tursi perg(pir)
yergu, tursi priç
yerek, govu trik
çors, dzilı nosr
hink,tursi dig
vets, bedkarani hod
yotı,taranin tuğtı
utı, tursi tutı
inı, vardigi hinı
dası, taragin tası
Tek sözcüğünün kökeni açık değil. Bu sözcüğün kökeni ile ilgili üç ayrı açıklama var. Hulunyan ve Haçyan’ın 1964:440 şerhinde yakın Xotorçur lehçesinde,inek veya keçinin doğum yapmasından sonra rahmin dışarı attığı kalın zar veya kuzunun doğarken sarılmış olduğu torba; Malxaseanc 1944.1.501 şerhinde 1- deg= süpürdükten sonra hala kalan çamur, pislik, kir 2-yabani tohumların içinde bulunan ekmeksi toz 3-Eş, ana rahminde fetusun büyüdüğü zar, doğumdan sonra rahimden dışarı çıkarHıroçya Acaryan 1911. 274 şerhinde Eşin peçesi veya maskesi yani rahmin dışarı attığı fetus, hem hayvan hem insan için kullanılıyor. Türkçe’si ise mecazi anlamda duvak- peçe.
Dikkatinizi çekerim, her satırdaki orta sözcük Türkçe kökenli olabilmesine rağmen, ilk sözcükler ve onunla uyak oluşturan son sözcükler, çapa ve tas dışında Ermenicedir. Çapa, ergus ile uyaklı olmadığı için dikkat çekicidir ve orijinal Ermenice sözcük unutulduğu için kullanılmış görünmektedir.
5. HİKAYELER
Bize kaynaklık eden kişinin fıkra ve hikayelere karşı büyük bir sevgisi var. Size burada örnekler sunacağız. Yazım şekli Dumezil sistemine göredir.
(14)
Temal’in Keloxe
1-yeek hadik enger tsaxudn ive kayağ enuş gerton. 2-tsaxudin keloxn ive kellin kayağe genin. 3-şad barak gelli; hemi inçetsnuş kuzin. 4-andi inçetsnele erguse uuş compatsove compan işnoğun meg al na satarin kelxan compan inçetsnoğumgasa. 5-dağin onune temal gelli 6-temale çvone cedin gaba gu, ‘yes hemi asti inçetsenim’ gasa. 7- andi engerdake compan kişnun put genin martun vucude go keloxe çgo. 8-‘yahu’ gasin,’asu keloxe gar ta çgar ta’9- inç enik inç enik oç?’ 10- yuruts put genin,’yahu’ gasin, ‘meg ertak genoçe harts enik balki genige kidena gu’ 11- genoçe mode gertan 12- ‘yahu’ gasin, ‘ku martun keloxe vaan er ta vaan çer ta?’ 13- genign al gasa, ‘as akvan a’, gasa ‘kahvalti hazirlamiş ai’ gasa ‘bat marte giav ta giav oç ta çkidim,’ gasa.
Temel’in Başı
1-üç arkadaş kayık yapmak için dağa giderler. 2- dağın tepesine çıkıp kayığı yaparlar. 3- tepe çok diktir. Şimdi kayığı indirmek istiyorlar. 4- kayığı indirirken ikisi başka yoldan yola inecekler, diğeri satariın başından kayığı indireceğim der. 5- çocuğun adı Temeldir. 6- Temel ipi boynuna bağlar ve ‘şimdiburdan indireyim’ der. 7- sonra arkadaşları yola indiklerinde bakarlar ki adamın vücudu var, kafası yok. 8-‘yahu’ derler ‘bunun kafası var mıydı yok muydu?’ 9- ‘ne yapsak ne yapmasak?’ 10- birbirlerine bakarlar. ‘yahu’ derler, ‘gidip karısına soralım belki bilir’ 11- karısının yanına giderler. 12-‘yahu’ derler, ‘senin kocanın kafası üzerinde miydi değil miydi?’ 13- karısı der ki: ‘ bu sabah kahvaltıyı hazırladım ama adam yedi mi yemedimi bilmiyorum’ der
Temel’in Başı hikayesini, Hristiyan Ermeni halk masallarının ‘Papazın Başı’ veya ‘Arunun Cuma’ gibi masallarla özdeşleştirebilirsiniz. Bunun için Russel 1987 ve Vaux 1996 çalışmalarına başvurabilir ve karşılaştırabilirsiniz.
Karadeniz kıyısında yaşayanların günlük yaşamlarının önemli bir uğraşı da hayvan gütmek, onların yününü eğirmek ve tereyağı yapmaktır. Bu günlük aktiviteler Hamşentsi folklorunda önemli bir yer tutar. Aşağıdaki iki hikaye buna örnek oluşturur.
(15)
Axçikn u Yağ e
1- martun mege lernan kağe ku ka. 2- koni me kilo yağ pia gu hede dune 3- var tena gu dziapniva gerta 4- axçige ver kella kez gasa im dades inç epir asor 5- put gena yağ go, yağin put gena yağe kiç me haladz a. 6- kez gasa yes inç enim 7- hemi gasa nor yağs a egav haletsav 8- im dade indzi gorçoğa gasa 9- as a kiç me tsokmetsnim gasa 10- inç enim inç enim oç 11- yağe kiçme ture hona gu aakagutse dage tsokmetsenuşi tadi gu 12- put gena yağe şad hali gu 13- kez gasa hemi inç enim 14- as yes tsokmetsni gum gasa yağe al aveli hali gu 15- omar a gelli 16- inç enim inç enim oç asele gerta pade pia gu sobantena gu soban kola gu. 17- yağna sobayin dage tena gu 18- koni me dakika gontsni 19- put gena yağe heptan hali gu 20- ali gasa aspadz gasa intzigi im dade şad tevoğ a gasa 21- inç enim inç enim oç 22- inçik ene çi gaa 23- igvon gelli 24- dade dune ku ka 25- kızım inç aer gasa 26- e inç enim, baba gasa 27- as akvonnas tadi gum ta tsokmetsnim diye yağe tsokmetsav oç gasa.
Batı Ermenicesinde;
Ağhçigı yev Yuğı(tereyağı=garak)
1- martun megı lernen küğ gu ka 2- hedı, dun kani mı kilo yuğ gı pere 3- var gı tıne, dzovap(denizkıyısı. dzov=deniz ap=avuç- hemşinliler çarşı anlamında kullanıyor.) gerta 4- ağhçigı ver gelle(zartınna=uyanmak) gıse, aysor im hayrig inç perere 5- gı nayi, yuğı gı dense, yuğı kiç mı haladz e 6- kez, gıse, yes inç ınem gıse 7- hima yegav yuğı, haletsav gıse 8- im hayrigı(dadigı) intzi bidi çağhe(çağhel=azarlamak. Hamşentsma:gorçoğa) gıse 9- ays kiç mı tsamketsnem gıse 10- inç enem inç çınem? 11- yuğı kiç mı turs gı hane, arekagin(arevin) dagı tsamketsnel bidi da 12- gı nayi yuğe aveli şad gı hali 13- kez gıse, him inç ınem 14- ays yes gı tsamketsnem gor, gıse, yuğe al aveli gı hali gor gıse 15-amar e gılla 16- inç ınem, inç çınem, ıselov gerta payd gı pere, gı tıne, vararan (soban) gı vare 17- yuğı vararanin dagı gı tıne 18- kani mı vargyan(dakika) gantsni 19- gı nayi yuğıampoğçovin(heptan) gı hali gor 20- al gıse, Asdvats(asbadz=Allah) gıse, im hayrigıs intzi şad bidi dzedze(bu fiil hamşentsma da da var. Ancak tevoğ a =dövecek türkçeden geçmiş olabilir) 21- inç ınem inç çınem 22- ınelik pan mı çıga 23- irigun gılla 24- dadıgı dun gu ka 25- axçigs inç ırir gıse 26- e inç ıneyi hayrig gıse 27- ays ardınvne i ver yuğı tsumketsnel gı çanam, yuğı çıtsamketsav gıse (voç=oç=hayır. Çı=olumsuzluk veren ön ek. Hamşentsma da ç yerine oç kullanılıyor ve önek olarak değil son ek olarak. Ancak bazı fiillerde ön ek olarak varlığını sürdürüyor. Go=var çgo=var değil=yok, kidim=biliyorum çkidim=bilmiyorum vb.)
Kız ve Yağ
1- adamın biri yayladan köye iner. 2- beraberinde birkaç kilo yağ getirir. 3- yağı eve bırakır ve çarşıya gider. 4- kızı kalkar(uyanır) bakalım bugün babam ne getirmiş der 5- bakar ki yağ var,yağa bakar ki yağ biraz erimiş 6- acaba ben ne yapayım der. 7- şimdi der, yeni gelen yağ eridi 8- babam bana kızacak, bağıracak der. 9- beni bunu biraz kurutayım der. 10- ne yapayım ne yapmayayım? 11- yağı biraz dışarı çıkarır, güneşin altında kurutmaya çalışır. 12- görür ki yağ daha çok eriyor 13- acaba der şimdi ne yapayım der. 14- ben bunu kurutuyorum yağ daha çok eriyor. 15- yazdır 16- ne yapayım ne yapmayayım derken gider odun getirir sobaya koyar, sobayı yakar. 17- yağı da sobanın altına koyar. 18- birkaç dakika geçer 19- bakar ki yağ hepten eriyor. 20- yine diyor allahım diyor babam beni çok dövecek diyor. 21- ne yapayım ne yapmayayım 22- bir şey yapamıyor. 23- akşam olur. 24- babası eve gelir 25- kızım ne yaptın? der. 26- e ne yapayım baba? der. 27- bu sabahtan beridir der çalışıyorum ki kurutayım diye yağ kurumadı der.
Hamşen hikayelerinde Ardeletsilere atfedilen hikayeler de bulunur. Ardala Hamşen’in güney batısında bulunur ve Hamşentsmanın bir değişik ağzı ile konuşurlar. Tipik bir Ardeletsi hikayesi;
(16)
Ardeletsin, Tsin u Yağ e
1- ardeletsiin mege lernan tsiove yağ pia gu. 2- tsoogvan oxtin gelli. 3- aakagn a şad sart gelli. 4- inç enim? Kiç me netsim u yon kam gasa. 5- koni me saat ontsadz gelli. 6- ver terçi gu uşatsa gasa. 7- mema put gena na tsin gungadz a yağe vaan çko. 8- hartsena gu, kırat yağe giar ta gasa. 9- tsin al şoke kelxun tevadzui, keloxe tayva tayve tapa gu. 10- ardeletsiyin a keloxe tska gu livore hona gu tsiun kelxan tsvona gu. 11- hem giav hem a omçelu ha gasa gasa.
Batı Ermenicesinde;
Ardeletsin, Tsin yev Yuğı
1- ardeletsiin megı lernen tsiov yuğ gı pere. 2- tseregvan aden(zaman) gılla. 3- arekagn al şad ujov(sert) gılla 4- inç ınem? Kiç mı nısdım yev yan kam(bu deyim yaşlı Ermenilerin kullandığı bir deyim) gıse 5- kani mı jam(saat) gantsni 6- ver gı tırçı, uşatsa gıse. 7- megmın al gı nayi vor tsin ganknats e, vıran yuğı çıga 8- gı hartsıne, kırat yuğı tun gerar gıse. 9- tsin al şoken neğhvats kıluğhı gı şarje, gı tape 10- ardeletsin kıluğhı gı tarna, livor gı hane, tsin kıluğhen gı zarne. 11- te gerav yev te arants amıçnalu ha(ayo)
gıse
Ardalalı, At ve Yağ
1- ardalalının biri yayladan atla yağ getirir. 2- öğlen vaktidir. 3- güneş çok kızgındır. 4- ne yapayım? Biraz oturup yan geleyim der. 5- birkaç saat geçer. 6- birden sıçrar, geç kaldım der. 7- bir bakar ki at duruyordur, yağ üzerinde yoktur. 8- sorar, kırat yağı sen mi yedin? der 9- at da sıcaktan bunalmış, kafasını aşağı yukarı sallar. 10- ardalalının tepesi atar,silahını çıkarır, atı başından vurur. 11- hem yedi hem de utanmadan evet diyor der.
Dumezil(1967:19)in notlarına göre Hamşentsiler müstehçen fıkralara da meyillidirler. İşte size onlardan hafif, latif bir örnek;
(17)
Martn u Tsin
1- martun mege çolin gorsevi gu. 2- istus kala gu intus kala gu. 3-şad dzarvena gu 4- şidag hokin ellele birayi dun me desnu gu 5- açvenoun lus ku ka. 6- terçelov birayi dun mednu gu. 7- garson, “çur me bira me du!” 8- “hokis kella, paa al çunim”, gasa. 9- garsone “paa çunis taa oç çur oç a bira xemel gaes” gasa. 10- marte xelerelov “put aa ala inat tsin bila bira xema gu inç gases?” 11- garsone “hıı” gasa “tsin im engers a, xeme gaa” gasa. 12- marte tarna gu put aa “emmen şe genim paasuz birayi me hama” 13- “inç ases na” 14- garsone “hemi ağav” 15- “eer im tsiun dzidzağetsene garnas na biran xemes gu” gasa. 16- marte “hıı, ad tejvar ça” gasa. 17- gerta tsiun onguçnuuz inçi mertk me gasa. 18- tsin dzidzaği gu, dzidzaği gu, xexenca gu, ali dzidzaği gu. 19- garsone “ağav at, helal elli” gasa. 20- marte xema gu, gerta. 21- dai me hedev, marte ali yet ku ka, birayin dunin dağe kida 22- xelok mednu gu. 23- garsonin ali gasa “kides paa çunim” 24- inç ases na ali genim 25- inç gelli, bira m edu xemim” gasa. 26- “as compi paa çunes, bira xemuşi hama im tsiun latsenuşet bidi. 27- as a elli a na” gasa garsone “biran xemetser” 28- martn al “ha” gasa, “ama mek dakika me tus hone gaim ta?” 29- garsone “ha” gasa 30- mart etsin garnu tus kella. 31- mek dakika me hedev tsiovve yet ku kon. 32- tsin ku la ku la ardatsukniye taptepa gu. 33- hemi kidek ta as martes dzidzağetsenuşi hama inç asats? 34- latsetsenuşi hama inç asas?
Batı Ermenicesinde;
1- martun megı anabadin(çöl) meç gı gorsıvi. 2- astin gı kale, antin gı kale 3- şad gı dzaravna. 4- cişt hokin bidi yelle, kariçuradun(kari=arpa,çur=su,dun=ev:birahane!) mı gı desne 5- açknerun luys gu ka. 6- tırçelov kariçuradunı gı mıdne. 7- garson, “çur mı, kariçur mı,dur” gıse 8- “hokis yelle, tıram(para) al çunim” gıse. 9- garsonı “tram çunis ne voç çur voç al kariçur gırnas ğhımel” gıse. 10- martı bidi hğentena “naye tsin nuynisg kariçur gı ğhıme gor, inç gıses”? 11- garsonı “hı”, gıse “tsin im ingers e, gı ğhıme” gıse 12- martı gı tarna, gı nayi “arants trami(paasuz) kariçuri mı hamar inç vor uzes gınem?” gıse 13- “tun inç ısıs” 14- garsonı “hima yeğav” 15- “yete, tun im tsin garenas dzidzaghetsinel=hğıntatsnel kariçur e gırnas hğımel” gıse 16- martı “hı, adıga tıjvar çe” gıse. 17- gerta, tsiyun agançin paner mı gıse 18- tsin gı dzidzağhi, gı dzidzağhi, gı hğışhğınço, gı dzidzağhi 19- garsonı “yeğav al helal(Türkçe) ılla” gıse. 20- martı gı hğıme, gerta. 21- hedevyal dari martı noren(yeniden) yed gu ka, al kariçuradunin değı kide. 22- hğelok mı gı mıdne.23- garsonin noren gıse “kides, tram çunim” 24- “inç vor ıses gınem” 25- “inç gılla kariçur mı dur, hğımem” gıse 26- “kani vor kariçur hğımelu hamar tıram çunis. Hima al tsin bidi latsınes” 27- “ays al yete ılla kariçur e hğımetsir” gıse garsonı 28- martn al “ayo=ha” gıse, “sagayn vargyan(dakika) mı turs gırnam hanel zayn?” 29- garsonı “ayo” gıse. 30- martn al tsin garne turs gelle. 31- vargyan mı vers tsiov yed gu ka. 32- tsin, gula, gula, ardasukner gı taptıpe gor 33- hima kidek te ays martı dzidzağhetsnelu ham inç ısav? 34- latsınelu hamar inç ısav?
Adam ve At
1- adamın biri çölde kaybolur. 2- o tarafa yürür bu tarafa yürür. 3- çok susar. 4- tam canı çıkacakken bir birahane görür 5- gözlerine ışık gelir. 6- koşarak birahaneye girer. 7- garson, bi su bi bira ver! 8- canım çıkıyor param da yok diyor. 9- garson “paran yoksa ne su ne de bira içebilirsin” der 10- adam delirerek “baksana şu at bile bira içiyor sen ne diyorsun?” der. 11- garson “hı” der, “at benim arkadaşım içebilir” der. 12- adam döner, “bak her şeyi yaparım parasız bir bira için 13- ne dersen” 14- garson: “şimdi oldu” 15- “eğer benim atı güldürebilirsen birayı içersin” der. 16- adam “hı o zor değil” der 17- gider atın kulağına bir şeyler söyler 18- at güler, güler, kişner, yine güler. 19- garson: “oldu, helal olsun” der. 20- adam içer, gider. 21- bir yıl sonra, adam geri gelir, birahanenin yerini biliyordur. 22- hemen girer 23- garsona yine der, “biliyorsun param yok. 24- ne istersen yine yaparım 25- ne olur, bir bira ver içeyim” der. 26- “bu defa paran yoksa bira içmek için benim atı ağlatman lazım 27- bu da olursa” der garson “birayı içtin” der 28- adam da “evet” der “ama bir dakika dışarı çıkarabilir miyim” 29- garson evet der. 30- adam atı alır dışarı çıkar. 31- bir dakika sonra atla geri gelirler. 32- at ağlar, ağlar, gözyaşlarını sallandırır(döker).
33- şimdi biliyor musunuz bu adam güldürmek için ne dedi? 34- ağlatmak için ne dedi?
Çita -Ç’it’a
Boko -Bok’o
Çute -Ç’ut’e
Xavula -Xavila
Mapu -Mabu
Dukşi -T’uksi
Gunti -Gundia
Seri şeklinde yayınlanan makalelerinde (1963, 65,67, 86) Georges Dumezil, Artvin yöresinde bulunan iki Hamşentsi köyünün dillerini tanımlamıştır. Bu köylerin dilleri açıkça Ermenice’nin Hamşen lehçesidir. Ancak Ermeni dil bilimcisi Acaryan’a göre (1947) ise Hristiyan Hamshen lehçesi ile değişiklikler gösterir.
1995 yılından beri Hamşentsi bir gençle çalışmaktayım. Kendisi Gürcistan sınırına 5 km yakınında Artvin ili Karadeniz kıyı şeridinde bulunan yaklaşık bin kişilik bir köyde doğup büyümüş. Bu çalışmamın amacı sizlere dil bilimi açısından yaptığım çalışmaların bir ön raporunu sunmaktır.
Hamşentsi kültürü şarkılar, hikayeler, fıkralar, bilmeceler ve sözlü edebiyat bakımından çok zengindir. Bu dalları temsil eden bazı örnekleri sizin için topladık. Bu sunuş şekli Dumezil’in yaptığına çok yakın bir şekilde, yani onun sunuş şeklinin devamı şeklinde olacak.
BİLMECELER
Türkiye’nin diğer insanları gibi ‘Hamşentsi’ler de bilmeceyi çok severler. Bazıları örnektekiler gibi Türkçe’ye paraleldirler:
(2)
Soru: mağ me hagvit tsaxke tei
Yanıt: asdağ
Batı Ermenicesinde:
Soru: mağ mı havgitı tzeğun tri
Yanıt: asdığ
(3)
Soru: dam üstünde bir kalbur yumurta
Yanıt: yıldız
Aşağıdaki örneklerin Ermenice veya Türkçe paralelleri olup olmadığını bilemiyorum:
(4)
S: galat me kak bade tevi ( bir sepet boku duvara çaldım)
Y: onguç (kulak)
Batı Ermenicesinde:
S: goğov mı kak badin dıvi (zargi).
Y: aganç
Hamşentsma iki fiil var, genel Ermenice’nin ‘tal’ veya ‘dal’ (‘vermek’) fiilinden türemiştir. Devuş (vermek) ve tevuş (vurmak) (Adjarian 1947; 137) ikinci şekli burada kullanılmıştır
(5)
S: gerta gerta iz çuni, yed ku ka açvi çuni (gider gider izi yok, döner gelir gözü yok)
Y: ked (dere)
Batı Ermenicesinde:
S: gerta, gerta hedk çuni, yed gu ka açk çuni
(6)
S: compu vaan haşnadz senduk (yol üstünde kilitli sandık)
Y: mazarlux (mezarlık)
Batı Ermenicesinde:
S. Campu vıran gabvats sındug
2. DEYİMLER VE ATASÖZLERİ
Bilgi kaynağımıza göre Türkiye’de deyimler ve atasözlerine çok rağbet vardır. Bize bilgi veren Hamşentsi genç de her fırsatta Türkçe ve kendi dilinden deyimler ve atasözleri aktarmaktaydı. Örneğin, konuşurken eğer güvenilmeyen bir insandan bahsediliyorsa şöyle denir:
(7)
eyesin sabon kesvadz ça (yüzüne hiç sabun sürülmemiş)
Batı Ermenicesinde: yeresin ocar kısvatz çe
Batı Ermenilerinin buna benzer bir deyimleri var –yeresin meron kısvatz çe (yüzüne kutsal yağ sürülmemiş)- ve bu iki deyim de aynı anlamda kullanılır. Yani makbul bir insan değil, kutsanmamış, kötü biridir. Bir not düşmek istersek şöyle diyebiliriz, Müslümanlaşmış Hemşinli, ‘kutsal yağ’ yerine ‘sabun’ kullanıyor. Bu görüş açık bir şekilde ileride göreceğiniz hikayede de kendini gösteriyor. (Hemşinlilerin Hıristiyanlıktan uzaklaşmaları, dilleri ve kültürleri hakkında genel görüş ve tartışmalar için Vaux 1996’ya bakınız.)
Eğer güvenilmeyecek bir kişi yaklaşıyorsa şöyle denir:
(8)
şune işa pade kaşa (köpeği hatırla sopayı çek-hazırla-)
Batı Ermenicesinde: Şunı hişe paydı kaşe.
Eğer kötü bir kişi hakkında konuşuluyorsa ve o da bu konuşulma üzerine geliyorsa (yaklaşıyorsa) bu deyim . kullanılıyor. (Gazançean 1899: 111) Aynı deyim Kayseri’nin Çomaklı kazasında da kullanılıyormuş. (Kalfayan . 1930: 25)
Hamşentsiler de diğer Müslüman topluluklar gibi köpeğe karşı duyulan güvensizlik duygusunu paylaşırlar. Şöyle ki bilgi kaynağım olan gencin köyünde uysal olmayan köpekler genellikle asılıyorlarmış. Saldırgan köpekler ise, sopayla dövülerek bayıltılıyorlarmış. Payd veya pad –odun- Hamşentsma ve Batı Ermenice’de aynı anlamda kullanılıyor. İstenmeyen, arzu edilmeyen şahıs bu musibet, baş belası köpekle özdeşleştiriliyor. Bu deyime paralel olarak Türkçe’de de şöyle deniliyor. ‘İti an sopayı eline al’. Fakat Hamşentsma söyleyişi doğrudan doğruya Türkçe ile aynı değil, şöyle olması gerekir. ‘şuni işe padı tevit meç ar’. Hamşentsma deyiminin kafiyesi ve kelime dizisi Türkçe deyimle uyuşmuyor.
Eğer istenmeyen bir kişi konuşmaya müdahale ediyorsa şöyle deniyor;
(9)
kemane kaşadzuim kezigi (sana keman çalmışım)
Batı Ermenicesinde: çutag kaşetsi kezi (çutag-keman)
Eğer bu deyime bir yorum, açıklama yapmak istersek Amerika’da da kulaklarımızı kapatarak karşımızdakini dinlemek isemediğimizi belirtiriz. Yani sen konuşurken ben keman çalıyorum. Kısacası seninle ilgilenmiyorum.
(10)
cincuxvon çak xelk unin (serçe –kuşu- kadar akılları var)
Batı Ermenicesinde: cıncghugi çap hgelk unin
Kuş şarkısı Ermeni folklorunda insan diliyle eşleştirilir, denkleştirilir. Bu gerçekten yola çıkarak kaynak kişimizin dediğine göre de bu gencin bazı Ermenice konuşan arkadaşları gencin dilinin kuş diline benzediğini söylemişler. Yani ‘cıncghugi lezu’ kuşdili. Aynı etiket Ermenicenin Van lehçesi için de kullanılıyor. İstanbul ve kayseri Ermenileri bizim kaynak kişimizin lehçesini konuşmuyorlar. Bu suretle ‘cincghugi lezu’şekli bizim kaynak kişimizin kendi öz lehçesinde söyleniliyor. Ermenice bilen arkadaşlarının söylediği gibi söylemiyor.
Cincuxvon’in kelime yapısına dikkatinizi çekerim. İki ilginç durum söz konusu. Anlamsal uzantısı kendi Ermeni atasının ‘cıncghug’ serçe ve kendi öz, eski ismin halini ‘uan’ ı saklıyor. Örneğin klasik Ermenice’de ‘mahuan’ gibi. Mah: ölüm, mahuan: ölüme ait gibi.
3. ŞARKILAR
Hamşentsilerin kendilerine özgü zengin bir şarkı repertuarı vardır. Hem Türkçe hem Hamşentsma olarak. Özellikle düğünlerde ve halk ozanlarının köy meydanlarında toplanıp geleneksel mani üretme yarışmalarında bu gözlenebilir. Kaynak kişimizin hatırladığı bir örneği gösterelim;
(12)
monin ive elloğum (moniağacına çıkacağım)
monin mole va toğum (moni ağacının yaprağını dökeceğim)
tse kyağin axçgenoun(sizin köyün kızlarını)
govu bes tarmanoğum (inek gibi besleyeceğim)
Batı Ermenicesinde:
manin iver bidi yellem
manii derevi var toğum
tser kuğin axçiknerun
govu bes tarman bidi dam
4. ŞİİRLER
Başka ilginç bir örnek de kaynak kişimizin annesinin öğrettiği Türkçe-Ermenice karışık sayı sayma tekerlemesi ki Hamşen kültürünün karakterini belirtiyor;
(13)
meg, terone perg (bir, dışarıdaki kazma)
ergus, terone çapa (iki, dışarıdaki çapa)
yeek, govu tek (üç, ineğin eşi)
çors, dzile nors (dört, mısır seyrek)
hink, terone di(n)g ( beş, dışarıdaki deri torba)
vets, kenafin tets (altı, tuvaletin kokusu)
oxte, dolabin tuxte(yedi,dolabın kağıdı)
ute, terone tute (sekiz, dışarıdaki dut ağacı)
ine, valan hine (dokuz, eski don,pantolon)
dase tarkin tase (on, rafın üstündeki kase)
Batı Ermenicesinde:
meg, tursi perg(pir)
yergu, tursi priç
yerek, govu trik
çors, dzilı nosr
hink,tursi dig
vets, bedkarani hod
yotı,taranin tuğtı
utı, tursi tutı
inı, vardigi hinı
dası, taragin tası
Tek sözcüğünün kökeni açık değil. Bu sözcüğün kökeni ile ilgili üç ayrı açıklama var. Hulunyan ve Haçyan’ın 1964:440 şerhinde yakın Xotorçur lehçesinde,inek veya keçinin doğum yapmasından sonra rahmin dışarı attığı kalın zar veya kuzunun doğarken sarılmış olduğu torba; Malxaseanc 1944.1.501 şerhinde 1- deg= süpürdükten sonra hala kalan çamur, pislik, kir 2-yabani tohumların içinde bulunan ekmeksi toz 3-Eş, ana rahminde fetusun büyüdüğü zar, doğumdan sonra rahimden dışarı çıkarHıroçya Acaryan 1911. 274 şerhinde Eşin peçesi veya maskesi yani rahmin dışarı attığı fetus, hem hayvan hem insan için kullanılıyor. Türkçe’si ise mecazi anlamda duvak- peçe.
Dikkatinizi çekerim, her satırdaki orta sözcük Türkçe kökenli olabilmesine rağmen, ilk sözcükler ve onunla uyak oluşturan son sözcükler, çapa ve tas dışında Ermenicedir. Çapa, ergus ile uyaklı olmadığı için dikkat çekicidir ve orijinal Ermenice sözcük unutulduğu için kullanılmış görünmektedir.
5. HİKAYELER
Bize kaynaklık eden kişinin fıkra ve hikayelere karşı büyük bir sevgisi var. Size burada örnekler sunacağız. Yazım şekli Dumezil sistemine göredir.
(14)
Temal’in Keloxe
1-yeek hadik enger tsaxudn ive kayağ enuş gerton. 2-tsaxudin keloxn ive kellin kayağe genin. 3-şad barak gelli; hemi inçetsnuş kuzin. 4-andi inçetsnele erguse uuş compatsove compan işnoğun meg al na satarin kelxan compan inçetsnoğumgasa. 5-dağin onune temal gelli 6-temale çvone cedin gaba gu, ‘yes hemi asti inçetsenim’ gasa. 7- andi engerdake compan kişnun put genin martun vucude go keloxe çgo. 8-‘yahu’ gasin,’asu keloxe gar ta çgar ta’9- inç enik inç enik oç?’ 10- yuruts put genin,’yahu’ gasin, ‘meg ertak genoçe harts enik balki genige kidena gu’ 11- genoçe mode gertan 12- ‘yahu’ gasin, ‘ku martun keloxe vaan er ta vaan çer ta?’ 13- genign al gasa, ‘as akvan a’, gasa ‘kahvalti hazirlamiş ai’ gasa ‘bat marte giav ta giav oç ta çkidim,’ gasa.
Temel’in Başı
1-üç arkadaş kayık yapmak için dağa giderler. 2- dağın tepesine çıkıp kayığı yaparlar. 3- tepe çok diktir. Şimdi kayığı indirmek istiyorlar. 4- kayığı indirirken ikisi başka yoldan yola inecekler, diğeri satariın başından kayığı indireceğim der. 5- çocuğun adı Temeldir. 6- Temel ipi boynuna bağlar ve ‘şimdiburdan indireyim’ der. 7- sonra arkadaşları yola indiklerinde bakarlar ki adamın vücudu var, kafası yok. 8-‘yahu’ derler ‘bunun kafası var mıydı yok muydu?’ 9- ‘ne yapsak ne yapmasak?’ 10- birbirlerine bakarlar. ‘yahu’ derler, ‘gidip karısına soralım belki bilir’ 11- karısının yanına giderler. 12-‘yahu’ derler, ‘senin kocanın kafası üzerinde miydi değil miydi?’ 13- karısı der ki: ‘ bu sabah kahvaltıyı hazırladım ama adam yedi mi yemedimi bilmiyorum’ der
Temel’in Başı hikayesini, Hristiyan Ermeni halk masallarının ‘Papazın Başı’ veya ‘Arunun Cuma’ gibi masallarla özdeşleştirebilirsiniz. Bunun için Russel 1987 ve Vaux 1996 çalışmalarına başvurabilir ve karşılaştırabilirsiniz.
Karadeniz kıyısında yaşayanların günlük yaşamlarının önemli bir uğraşı da hayvan gütmek, onların yününü eğirmek ve tereyağı yapmaktır. Bu günlük aktiviteler Hamşentsi folklorunda önemli bir yer tutar. Aşağıdaki iki hikaye buna örnek oluşturur.
(15)
Axçikn u Yağ e
1- martun mege lernan kağe ku ka. 2- koni me kilo yağ pia gu hede dune 3- var tena gu dziapniva gerta 4- axçige ver kella kez gasa im dades inç epir asor 5- put gena yağ go, yağin put gena yağe kiç me haladz a. 6- kez gasa yes inç enim 7- hemi gasa nor yağs a egav haletsav 8- im dade indzi gorçoğa gasa 9- as a kiç me tsokmetsnim gasa 10- inç enim inç enim oç 11- yağe kiçme ture hona gu aakagutse dage tsokmetsenuşi tadi gu 12- put gena yağe şad hali gu 13- kez gasa hemi inç enim 14- as yes tsokmetsni gum gasa yağe al aveli hali gu 15- omar a gelli 16- inç enim inç enim oç asele gerta pade pia gu sobantena gu soban kola gu. 17- yağna sobayin dage tena gu 18- koni me dakika gontsni 19- put gena yağe heptan hali gu 20- ali gasa aspadz gasa intzigi im dade şad tevoğ a gasa 21- inç enim inç enim oç 22- inçik ene çi gaa 23- igvon gelli 24- dade dune ku ka 25- kızım inç aer gasa 26- e inç enim, baba gasa 27- as akvonnas tadi gum ta tsokmetsnim diye yağe tsokmetsav oç gasa.
Batı Ermenicesinde;
Ağhçigı yev Yuğı(tereyağı=garak)
1- martun megı lernen küğ gu ka 2- hedı, dun kani mı kilo yuğ gı pere 3- var gı tıne, dzovap(denizkıyısı. dzov=deniz ap=avuç- hemşinliler çarşı anlamında kullanıyor.) gerta 4- ağhçigı ver gelle(zartınna=uyanmak) gıse, aysor im hayrig inç perere 5- gı nayi, yuğı gı dense, yuğı kiç mı haladz e 6- kez, gıse, yes inç ınem gıse 7- hima yegav yuğı, haletsav gıse 8- im hayrigı(dadigı) intzi bidi çağhe(çağhel=azarlamak. Hamşentsma:gorçoğa) gıse 9- ays kiç mı tsamketsnem gıse 10- inç enem inç çınem? 11- yuğı kiç mı turs gı hane, arekagin(arevin) dagı tsamketsnel bidi da 12- gı nayi yuğe aveli şad gı hali 13- kez gıse, him inç ınem 14- ays yes gı tsamketsnem gor, gıse, yuğe al aveli gı hali gor gıse 15-amar e gılla 16- inç ınem, inç çınem, ıselov gerta payd gı pere, gı tıne, vararan (soban) gı vare 17- yuğı vararanin dagı gı tıne 18- kani mı vargyan(dakika) gantsni 19- gı nayi yuğıampoğçovin(heptan) gı hali gor 20- al gıse, Asdvats(asbadz=Allah) gıse, im hayrigıs intzi şad bidi dzedze(bu fiil hamşentsma da da var. Ancak tevoğ a =dövecek türkçeden geçmiş olabilir) 21- inç ınem inç çınem 22- ınelik pan mı çıga 23- irigun gılla 24- dadıgı dun gu ka 25- axçigs inç ırir gıse 26- e inç ıneyi hayrig gıse 27- ays ardınvne i ver yuğı tsumketsnel gı çanam, yuğı çıtsamketsav gıse (voç=oç=hayır. Çı=olumsuzluk veren ön ek. Hamşentsma da ç yerine oç kullanılıyor ve önek olarak değil son ek olarak. Ancak bazı fiillerde ön ek olarak varlığını sürdürüyor. Go=var çgo=var değil=yok, kidim=biliyorum çkidim=bilmiyorum vb.)
Kız ve Yağ
1- adamın biri yayladan köye iner. 2- beraberinde birkaç kilo yağ getirir. 3- yağı eve bırakır ve çarşıya gider. 4- kızı kalkar(uyanır) bakalım bugün babam ne getirmiş der 5- bakar ki yağ var,yağa bakar ki yağ biraz erimiş 6- acaba ben ne yapayım der. 7- şimdi der, yeni gelen yağ eridi 8- babam bana kızacak, bağıracak der. 9- beni bunu biraz kurutayım der. 10- ne yapayım ne yapmayayım? 11- yağı biraz dışarı çıkarır, güneşin altında kurutmaya çalışır. 12- görür ki yağ daha çok eriyor 13- acaba der şimdi ne yapayım der. 14- ben bunu kurutuyorum yağ daha çok eriyor. 15- yazdır 16- ne yapayım ne yapmayayım derken gider odun getirir sobaya koyar, sobayı yakar. 17- yağı da sobanın altına koyar. 18- birkaç dakika geçer 19- bakar ki yağ hepten eriyor. 20- yine diyor allahım diyor babam beni çok dövecek diyor. 21- ne yapayım ne yapmayayım 22- bir şey yapamıyor. 23- akşam olur. 24- babası eve gelir 25- kızım ne yaptın? der. 26- e ne yapayım baba? der. 27- bu sabahtan beridir der çalışıyorum ki kurutayım diye yağ kurumadı der.
Hamşen hikayelerinde Ardeletsilere atfedilen hikayeler de bulunur. Ardala Hamşen’in güney batısında bulunur ve Hamşentsmanın bir değişik ağzı ile konuşurlar. Tipik bir Ardeletsi hikayesi;
(16)
Ardeletsin, Tsin u Yağ e
1- ardeletsiin mege lernan tsiove yağ pia gu. 2- tsoogvan oxtin gelli. 3- aakagn a şad sart gelli. 4- inç enim? Kiç me netsim u yon kam gasa. 5- koni me saat ontsadz gelli. 6- ver terçi gu uşatsa gasa. 7- mema put gena na tsin gungadz a yağe vaan çko. 8- hartsena gu, kırat yağe giar ta gasa. 9- tsin al şoke kelxun tevadzui, keloxe tayva tayve tapa gu. 10- ardeletsiyin a keloxe tska gu livore hona gu tsiun kelxan tsvona gu. 11- hem giav hem a omçelu ha gasa gasa.
Batı Ermenicesinde;
Ardeletsin, Tsin yev Yuğı
1- ardeletsiin megı lernen tsiov yuğ gı pere. 2- tseregvan aden(zaman) gılla. 3- arekagn al şad ujov(sert) gılla 4- inç ınem? Kiç mı nısdım yev yan kam(bu deyim yaşlı Ermenilerin kullandığı bir deyim) gıse 5- kani mı jam(saat) gantsni 6- ver gı tırçı, uşatsa gıse. 7- megmın al gı nayi vor tsin ganknats e, vıran yuğı çıga 8- gı hartsıne, kırat yuğı tun gerar gıse. 9- tsin al şoken neğhvats kıluğhı gı şarje, gı tape 10- ardeletsin kıluğhı gı tarna, livor gı hane, tsin kıluğhen gı zarne. 11- te gerav yev te arants amıçnalu ha(ayo)
gıse
Ardalalı, At ve Yağ
1- ardalalının biri yayladan atla yağ getirir. 2- öğlen vaktidir. 3- güneş çok kızgındır. 4- ne yapayım? Biraz oturup yan geleyim der. 5- birkaç saat geçer. 6- birden sıçrar, geç kaldım der. 7- bir bakar ki at duruyordur, yağ üzerinde yoktur. 8- sorar, kırat yağı sen mi yedin? der 9- at da sıcaktan bunalmış, kafasını aşağı yukarı sallar. 10- ardalalının tepesi atar,silahını çıkarır, atı başından vurur. 11- hem yedi hem de utanmadan evet diyor der.
Dumezil(1967:19)in notlarına göre Hamşentsiler müstehçen fıkralara da meyillidirler. İşte size onlardan hafif, latif bir örnek;
(17)
Martn u Tsin
1- martun mege çolin gorsevi gu. 2- istus kala gu intus kala gu. 3-şad dzarvena gu 4- şidag hokin ellele birayi dun me desnu gu 5- açvenoun lus ku ka. 6- terçelov birayi dun mednu gu. 7- garson, “çur me bira me du!” 8- “hokis kella, paa al çunim”, gasa. 9- garsone “paa çunis taa oç çur oç a bira xemel gaes” gasa. 10- marte xelerelov “put aa ala inat tsin bila bira xema gu inç gases?” 11- garsone “hıı” gasa “tsin im engers a, xeme gaa” gasa. 12- marte tarna gu put aa “emmen şe genim paasuz birayi me hama” 13- “inç ases na” 14- garsone “hemi ağav” 15- “eer im tsiun dzidzağetsene garnas na biran xemes gu” gasa. 16- marte “hıı, ad tejvar ça” gasa. 17- gerta tsiun onguçnuuz inçi mertk me gasa. 18- tsin dzidzaği gu, dzidzaği gu, xexenca gu, ali dzidzaği gu. 19- garsone “ağav at, helal elli” gasa. 20- marte xema gu, gerta. 21- dai me hedev, marte ali yet ku ka, birayin dunin dağe kida 22- xelok mednu gu. 23- garsonin ali gasa “kides paa çunim” 24- inç ases na ali genim 25- inç gelli, bira m edu xemim” gasa. 26- “as compi paa çunes, bira xemuşi hama im tsiun latsenuşet bidi. 27- as a elli a na” gasa garsone “biran xemetser” 28- martn al “ha” gasa, “ama mek dakika me tus hone gaim ta?” 29- garsone “ha” gasa 30- mart etsin garnu tus kella. 31- mek dakika me hedev tsiovve yet ku kon. 32- tsin ku la ku la ardatsukniye taptepa gu. 33- hemi kidek ta as martes dzidzağetsenuşi hama inç asats? 34- latsetsenuşi hama inç asas?
Batı Ermenicesinde;
1- martun megı anabadin(çöl) meç gı gorsıvi. 2- astin gı kale, antin gı kale 3- şad gı dzaravna. 4- cişt hokin bidi yelle, kariçuradun(kari=arpa,çur=su,dun=ev:birahane!) mı gı desne 5- açknerun luys gu ka. 6- tırçelov kariçuradunı gı mıdne. 7- garson, “çur mı, kariçur mı,dur” gıse 8- “hokis yelle, tıram(para) al çunim” gıse. 9- garsonı “tram çunis ne voç çur voç al kariçur gırnas ğhımel” gıse. 10- martı bidi hğentena “naye tsin nuynisg kariçur gı ğhıme gor, inç gıses”? 11- garsonı “hı”, gıse “tsin im ingers e, gı ğhıme” gıse 12- martı gı tarna, gı nayi “arants trami(paasuz) kariçuri mı hamar inç vor uzes gınem?” gıse 13- “tun inç ısıs” 14- garsonı “hima yeğav” 15- “yete, tun im tsin garenas dzidzaghetsinel=hğıntatsnel kariçur e gırnas hğımel” gıse 16- martı “hı, adıga tıjvar çe” gıse. 17- gerta, tsiyun agançin paner mı gıse 18- tsin gı dzidzağhi, gı dzidzağhi, gı hğışhğınço, gı dzidzağhi 19- garsonı “yeğav al helal(Türkçe) ılla” gıse. 20- martı gı hğıme, gerta. 21- hedevyal dari martı noren(yeniden) yed gu ka, al kariçuradunin değı kide. 22- hğelok mı gı mıdne.23- garsonin noren gıse “kides, tram çunim” 24- “inç vor ıses gınem” 25- “inç gılla kariçur mı dur, hğımem” gıse 26- “kani vor kariçur hğımelu hamar tıram çunis. Hima al tsin bidi latsınes” 27- “ays al yete ılla kariçur e hğımetsir” gıse garsonı 28- martn al “ayo=ha” gıse, “sagayn vargyan(dakika) mı turs gırnam hanel zayn?” 29- garsonı “ayo” gıse. 30- martn al tsin garne turs gelle. 31- vargyan mı vers tsiov yed gu ka. 32- tsin, gula, gula, ardasukner gı taptıpe gor 33- hima kidek te ays martı dzidzağhetsnelu ham inç ısav? 34- latsınelu hamar inç ısav?
Adam ve At
1- adamın biri çölde kaybolur. 2- o tarafa yürür bu tarafa yürür. 3- çok susar. 4- tam canı çıkacakken bir birahane görür 5- gözlerine ışık gelir. 6- koşarak birahaneye girer. 7- garson, bi su bi bira ver! 8- canım çıkıyor param da yok diyor. 9- garson “paran yoksa ne su ne de bira içebilirsin” der 10- adam delirerek “baksana şu at bile bira içiyor sen ne diyorsun?” der. 11- garson “hı” der, “at benim arkadaşım içebilir” der. 12- adam döner, “bak her şeyi yaparım parasız bir bira için 13- ne dersen” 14- garson: “şimdi oldu” 15- “eğer benim atı güldürebilirsen birayı içersin” der. 16- adam “hı o zor değil” der 17- gider atın kulağına bir şeyler söyler 18- at güler, güler, kişner, yine güler. 19- garson: “oldu, helal olsun” der. 20- adam içer, gider. 21- bir yıl sonra, adam geri gelir, birahanenin yerini biliyordur. 22- hemen girer 23- garsona yine der, “biliyorsun param yok. 24- ne istersen yine yaparım 25- ne olur, bir bira ver içeyim” der. 26- “bu defa paran yoksa bira içmek için benim atı ağlatman lazım 27- bu da olursa” der garson “birayı içtin” der 28- adam da “evet” der “ama bir dakika dışarı çıkarabilir miyim” 29- garson evet der. 30- adam atı alır dışarı çıkar. 31- bir dakika sonra atla geri gelirler. 32- at ağlar, ağlar, gözyaşlarını sallandırır(döker).
33- şimdi biliyor musunuz bu adam güldürmek için ne dedi? 34- ağlatmak için ne dedi?